Лагер смерці Трасцянец.

У наваколлі вёскі Малы Трасцянец, уключанай сёння ў межы горада Мінска, з вясны 1942 г. да лета 1944 г. існаваў найбуйнейшы  лагер смерці  на акупаванай тэрыторыі Савецкага Саюза. Каб схаваць сляды злачынстваў, у канцы 1943 г. нацысты раскапалі і спалілі астанкі ахвяр. Паводле ацэнкі, зробленай Надзвычайнай дзяржаўнай камісіяй у жніўні 1944 г., колькасць ахвяр склала 206 500  чалавек . Гэта было цывільнае насельніцтва Беларусі, савецкія ваеннапалонныя, беларускія, аўстрыйскія, нямецкія і чэшскія яўрэі, партызаны і падпольшчыкі. Пасля 1945 г. тут былі ўсталяваны савецкія мемарыяльныя знакі, а ў 2015 г. урачыста адкрыты вялікі мемарыяльны комплекс. Гэтая выстава, што з'яўляецца пілотным беларуска-нямецкім праектам, прызначана ўшанаваць памяць ахвяр Трасцянца і адначасова паказаць, якім чынам і дзе ў Беларусі, Германіі, Аўстрыі ды Чэхіі захоўваецца памяць пра загінуўшых. Разам з тым расказваецца і пра месцы масавага знішчэння ў Трасцянцы і тых, хто здзяйсняў гэтыя злачынствы. Мэта выставы – спрыяць таму, каб Малы Трасцянец зацвердзіўся ў грамадскай свядомасці як месца злачынстваў нацызму і помнік еўрапейскай значнасці.

У 1933 г. Адольф Гітлер абвясціў расавую вайну на знішчэнне супраць Савецкага Саюза галоўнай мэтаю сваёй будучай знешняй палітыкі. Яго светапогляд характарызаваўся фанатычнай нянавісцю да яўрэяў і камуністаў. Савецкі Саюз ён лічыў увасабленнем «яўрэйскага бальшавізму», які меў быць вынішчаны. З канца 1940 г. поўным ходам пачалася падрыхтоўка да нападу на Савецкі Саюз: пасля захопу еўрапейскай часткі СССР кіраўнічыя кадры належала знішчыць, мясцовае насельніцтва мусіла стаць рабамі ці масава пайсці ў выгнанне, мільёнам было наканавана памерці ад голаду.

На досвітку 22 чэрвеня 1941 г. вермахт перайшоў мяжу Савецкага Саюза на лініі ад Балтыйскага да Чорнага мора. Па ўсёй лініі наступу за франтавымі часцямі рухаліся айнзацгрупы СС і іншыя спецпадраздзяленні, што спачатку забівалі яўрэяў-мужчын і палітработнікаў, а неўзабаве пачалі знішчаць таксама яўрэйскіх жанчын і дзяцей, цыганоў і хворых. Да канца 1941 г. ахвярамі масавых расстрэлаў на акупаванай савецкай тэрыторыі сталі паўмільёна яўрэяў. Толькі за перыяд да вясны 1942 г. ад голаду, дрэнных умоў утрымання і ад рук захопнікаў загінулі каля двух мільёнаў савецкіх ваеннапалонных, значная частка з іх – на беларускай зямлі.

24–26 чэрвеня 1941 г. германская авіяцыя моцна разбурыла Мінск. 28 чэрвеня вермахт заняў горад. Германская вайсковая адміністрацыя абвясціла абавязковую рэгістрацыю мужчын ва ўзросце ад 15 гадоў і шмат дзён трымала іх у лагеры ў Драздах, не забяспечваючы вадой і харчаваннем. Яўрэяў аддзялілі ад рэшты вязняў, многіх з іх забілі. Ваеннапалонных накіравалі ў лагер Шталаг-352 пад Мінскам.

З 1 верасня 1941 г. у Мінску размяшчаўся новы акупацыйны орган – «Генеральны камісарыят Беларусі» (Generalkommissariat Weißruthenien). Упраўленне перайшло ў рукі цывільнай адміністрацыі ды паліцыі. Насельніцтва мусіла выконваць прымусовыя работы, дзясяткі тысяч мужчын і жанчын сілаю адпраўлялі ў Германскі рэйх у якасці «остарбайтэраў» (усходніх рабочых). Немцы бязлітасна эксплуатавалі сельскую гаспадарку Беларусі. У той час калі кожнае другое дзіця тут памірала ад голаду, вермахт карміў коней жытам і пшаніцай. Сутыкнуўшыся з нарастаннем партызанскага руху, акупанты падчас карных акцый знішчалі цэлыя вёскі, асабліва ў перыяд 1943–1944 гг.

За час акупацыі, паводле даных беларускіх крыніц, загінулі 1 мільён 547 тысяч цывільных асоб і 810 тысяч ваеннапалонных.

Ф. В. Шуваеў нарадзіўся на поўначы Расіі, у Архангельскай вобласці. З 1940 г. служыў у Чырвонай Арміі, на момант нападу Германіі на СССР яго вайсковая часць размяшчалася ў Беларусі. У снежні 1941 г. Шуваеў быў арыштаваны пад Мінскам і трапіў у турму на вуліцы Валадарскага.

У канцы красавіка 1942 г. Шуваева і яшчэ каля 20 іншых зняволеных прывезлі ў Малы Трасцянец, дзе яны пачалі будаваць лагер. Шуваеў стаў сведкам масавых забойстваў у Благаўшчыне: яму неаднаразова даводзілася латаць адзенне забітых яўрэяў і чысціць машыны-«душагубкі». Увосень 1943 г. яму ўдалося ўцячы. Пасля ўцёкаў ён пазнаёміўся ў вёсцы Шабаны з Аленаю Шчэрбач, з якой пазней ажаніўся. Шуваеў пайшоў да партызанаў. У кастрычніку 1944 г. ён быў мабілізаваны ў Чырвоную Армію.

Пасля вайны застаўся ў Мінску і працаваў на аўтазаводзе. Шуваеў, на той час бацька дзвюх дачок, набыў вядомасць як адзін з тых, хто выжыў у Малым Трасцянцы. Ён актыўна ўдзельнічаў у сустрэчах з моладдзю, у гутарках са сведкамі ваеннага часу. Памёр у 1989 г. у Мінску ва ўзросце 68 гадоў.

Хануш (Ханс) Мюнц нарадзіўся ў 1910 г. у Празе, у чэшска-яўрэйскай сям’і. У 1938–1939 гг., у час расчлянення Чэхаславакіі, Мюнц планаваў уцячы ў Нарвегію. Увосень 1941 г. Мюнца адправілі ў лагер-гета Тэрэзіенштат (Тэрэзін, Чэхія) і выкарыстоўвалі на прымусовых работах.

Праз год, 25 жніўня 1942 г., адну тысячу яўрэяў з Тэрэзіенштата дэпартавалі ў Малы Трасцянец, у іх лік патрапіў і Хануш Мюнц. Транспартаванне цягнулася тры дні. Па прыбыцці амаль усіх забілі ў «душагубках» ці расстралялі ў Благаўшчыне, толькі 22 вязняў акупанты пакінулі для прымусовай працы ў лагеры, сярод іх і Мюнца, які выдаў сябе за слесара і стаў працаваць у майстэрні ў Мінску.

У жніўні 1943 г. Мюнцу ўдалося ўцячы. Ён прабіўся да партызанаў і да ліпеня 1944 г. ваяваў у іх шэрагах, потым да канца вайны служыў у Чырвонай Арміі. У 1945 г. Мюнц вярнуўся ў Чэхаславакію, дзе пазней ажаніўся і пачаў прыватную стаматалагічную практыку. Хануш Мюнц памёр незадоўга да свайго стагоддзя ў 2010 г.

Цыра Гольдзіна (дзявочае прозвішча Міленькая) і яе муж Яфім Гольдзін (1906–1974) да вайны працавалі на мінскай швейнай фабрыцы «Кастрычнік». У Гольдзіных было трое дзяцей: Рахіль (г. нар. 1928), Лазар (1931–1982) і Арон (1936–1942). Сям’я мела яўрэйскія карані, але не трымалася рэлігіі. Дома гаварылі па-руску. Калі пачалася вайна, Яфіма разам з іншымі рабочымі фабрыкі эвакуіравалі ў глыбіню Савецкага Саюза, Цыра з дзецьмі засталася ў Мінску. У ліпені ім прыйшлося перайсці ў гета і жыць у цеснаце ў доме Іды, сястры Цыры. Старэйшыя дзеці, Рахіль і Лазар, хадзілі працаваць на таварную станцыю; пры гэтым ім прынамсі ўдавалася абменьваць адзенне на ежу, каб пракарміць сям'ю.

28 ліпеня 1942 г. СС і іх памагатыя павыганялі каля 10 тысяч вязняў гета з дамоў: 6 500 мясцовых і 3 500 нямецкіх яўрэяў з «зондэргета-2». У асноўным гэта былі дзеці, жанчыны і паджылыя людзі. Іх адвозілі на грузавіках у Благаўшчыну і расстрэльвалі там або ўмярцвялі дарогаю ў «душагубках». Трупы закопвалі ў супольных магілах, Акцыя цягнулася тры дні. У лік ахвяр трапілі Цыра Гольдзіна, яе пяцігадовы сын Арон і сястра Іда.

Лілі Грун нарадзілася ў Вене 3 лютага 1904 г. і была наймалодшаю з чатырох дзяцей у сям'і. Бацькі Лілі памерлі рана. Яшчэ падлеткам яна зацікавілася тэатрам, драматургіяй і літаратурай. Іграла на розных тэатральных сцэнах, напрыклад, у новым Тэатры сацыялістычнай працоўнай моладзі ў Вене. У 1931 г. Лілі Грун пераехала ў Берлін. Яна пісала артыкулы і вершы, друкавалася ў журналах, такіх як «Тэмпа», газетах «Берлінер тагеблат» і «Прагер тагблат». Разам з іншымі дзеячамі мастацтва заснавала кабарэ «Бруке» («Мост»). Пабываўшы ў Празе і Парыжы, у 1933 г. Лілі Грун вярнулася ў Вену, тады ж выйшаў у свет яе першы раман.

Як яўрэйка з 1938 г. Лілі не мела права публікавацца. Яна жыла ў галечы, хварэла на сухоты. Мусіць, у 1940 г. улады прымусілі яе выехаць з асобнай кватэры. Апошнім месцам яе жыхарства быў дом супольнага пражывання для яўрэяў у 1-й акрузе Вены. 27 мая 1942 г. яе дэпартавалі з Вены ў Мінск і 1 чэрвеня забілі ў Благаўшчыне.

Эрых Клібанскі (1900–1942) вырас у артадаксальнай яўрэйскай сям’і ў Франкфурце-на-Майне. Ён вывучаў ва ўніверсітэце гісторыю, нямецкую і французскую мовы. У 1928 г. ажаніўся з народжанай у Гамбургу Метай Давід (1902–1942). Муж і жонка пераехалі ў Кёльн, дзе Эрых Клібанскі ў 1929 г. стаў дырэктарам гімназіі «Яўне».

Заснаваная ў 1919 г. «Яўне» была першай яўрэйскай гімназіяй у Рэйнскай вобласці. Калі ў 1930-я гг. вучняў-яўрэяў пачалі выціскаць з дзяржаўных школ, колькасць навучэнцаў «Яўне» дасягнула максімуму. Клібанскі намагаўся падрыхтаваць сваіх выхаванцаў да эміграцыі. Пасля лістападаўскіх пагромаў 1938 г. ён пастанавіў вывезці ўсю школу ў Вялікабрытанію і ў наступным годзе арганізаваў пераезд туды 130 вучняў у так званых дзіцячых эшалонах.

1 ліпеня 1942 г. школу закрылі. Усяго праз некалькі тыдняў Эрыха Клібанскага з жонкай, іх трох сыноў Ханса-Рафаэля (1928–1942), Аляксандэра (1931–1942), Міхаэля (1935–1942) і каля 100 навучэнцаў «Яўне» дэпартавалі ў Мінск. 20 ліпеня 1942 г. СС адправіла эшалонам Da 219 у цэлым 1 164 чалавекі з Кёльна і наваколля. Праз чатыры дні цягнік прыбыў у Мінск. Па прыбыцці людзей адвозілі на грузавіках да толькі што вырытых ям ва ўрочышчы Благаўшчына і расстрэльвалі або іх чакала смерць па дарозе ў машыне-«душагубцы».

Гэтая біяграфія была падрыхтавана домам гісторыі Аўстрыі

Леа Длугач і Пінкас Рэнерт былі ўраджэнцамі аўстрыйскай правінцыі Букавіна, якая пасля Першай сусветнай вайны адышла да Румыніі. Яны заручыліся ў 1920 г. Пасля вяселля муж і жонка пераехалі ў Вену, дзе ў 1922 г. у іх нарадзілася дачка Сільвія, а ў 1926 г. — сын Эрвін. Леа Рэнерт займалася дзецьмі і хатняй гаспадаркай, Пінкас Рэнерт быў коміваяжорам па гандлі метызамі, прадстаўляючы галоўным чынам інтарэсы фірмы «Брунер Фэрцынкерай» братоў Баблік. Пасля аншлюсу Аўстрыі Пінкас Рэнерт яшчэ некаторы час працаваў на фірме зваршчыкам, але хутка страціў праз сваё яўрэйскае паходжанне і гэта месца. Потым ён стаў супрацоўнікам Яўрэйскай грамады Вены. 31 кастрычніка 1939 г. сужэнцам удалося адправіць абодвух дзяцей у ЗША. Апошнім месцам жыхарства Леа і Пінкаса Рэнерт стала кватэра па адрасе Адэонгасэ, 5/9, у якую іх перасялілі разам з іншымі яўрэйскімі сем’ямі. 5 кастрычніка 1942 г. мужа і жонку Рэнерт дэпартавалі ў Малы Трасцянец, дзе іх і забілі.

Я. У. Клумаў нарадзіўся ў Маскве. Да 1904 г. ён вывучаў там медыцыну. У час Першай сусветнай вайны служыў штабным урачом у расійскай арміі. З 1920-х гг. Клумаў узначаліў гінекалагічнае аддзяленне ў адной з мінскіх бальніц, выкладаў акушэрства і гінекалогію ў медычным інстытуце.

З першых дзён пасля нападу Германіі на Савецкі Саюз ён аказваў у Першай Савецкай бальніцы Мінска медычную дапамогу параненым вайскоўцам і арганізоўваў іх вываз у тыл. У пачатку 1942 г. Клумаў наладзіў сувязь з падпольнымі групамі, што дзейнічалі ў Мінску. Ён перадаваў ім хірургічныя інструменты, медыкаменты і перавязачныя матэрыялы, лячыў параненых і забяспечваў іх дастаўку да партызанаў, хаваў у сваёй клініцы маладых людзей, каб выратаваць іх ад вывазу на прымусовыя работы ў Германію.

У кастрычніку 1943 г. мужа і жонку Клумавых ды іншых урачоў клініка арыштавалі, іх дапытвалі і катавалі, а потым адправілі ў лагер на вуліцы Шырокай. У лютым 1944 г. Клумаў і яго жонка Галіна загінулі ў «душагубцы» па дарозе ў Трасцянец. Пазней іх трупы, напэўна, спалілі ў Шашкоўцы.

М. І. Валахановіч працаваў дзяжурным па станцыі Негарэлае ў 50 км ад Мінска. З красавіка 1943 г. ён перадаваў сувязным савецкай разведкі паведамленні аб таварных цягніках, што праходзілі праз станцыю.

20 чэрвеня 1944 г., незадоўга да вызвалення Мінска, СД па даносе здрадніка арыштавала Валахановіча і некалькіх іншых жыхароў пасёлка як партызанаў. Валахановіча даставілі ў Мінскую турму на вуліцы Валадарскага і катавалі. 29 чэрвеня СД адправіла яго разам з іншымі зняволенымі на грузавіку на расстрэл у Малы Трасцянец. Яго прывялі ў адрыну, дзе ўжо ляжалі складзеныя адзін на адзін трупы людзей. Ад атрыманага пры расстрэлы ранення ён страціў вока. Амаль паўтара дні Валахановіч хаваўся сярод трупаў. Праз нейкі час ахоўнікі падпалілі адрыну.

У пачатку 1960-х гг. яго запрасілі ў Маскву даць паказанні як сведку, бо Савецкі Саюз збіраў матэрыялы для судовага працэсу над службоўцамі СС, які адбываўся ў Кобленцы (ФРГ). Да старасці Валахановіч браў удзел у памятных мерапрыемствах у Малым Трасцянцы, расказваючы школьнікам пра перажытае.

Гэты тэкст быў падрыхтаваны Інстытутам гісторыі горада ў Франкфурце

Артур Хардэр, народжаны ў 1910 г. у Франкфурце, з верасня па лістапад 1943 г. кіраваў спецпадраздзяленнем «Зондэркаманда 1005–Цэнтр», якое адказвала за ліквідацыю слядоў злачынстваў у Малым Трасцянцы. У гэты перыяд ён таксама ўдзельнічаў у забойствах яўрэйскіх і «рускіх» зняволеных, накіраваных выконваць работы для зондэркаманды. У лістападзе 1943 г. ён арганізаваў на загад Галоўнага ўпраўлення імперскай бяспекі пакаранне смерцю трох вязняў-яўрэяў: людзей спалілі жыўцом.

Большасць службоўцаў зондэркаманды запомнілі Артура Хардэра як моцнага рослага мужчыну з гучным голасам, чые паводзіны вылучаліся жорсткасцю. Паводле расказаў, ва ўрочышчы Благаўшчына ён са словамі «Дайце я пагляджу на фігуры!» (фігурамі ён называў як трупы, так і работнікаў-вязняў) залазіў на груду мёртвых цел і падганяў вязняў ударамі бізуна або дручка, каб яны працавалі хутчэй.

Скончыўшы няпоўную сярэднюю школу і прайшоўшы практычнае навучанне ў сферы гандлю, Артур Хардэр спачатку працаваў службоўцам, але ўжо ў 1929 г. уступіў у нацысцкую партыю і стаў штурмавіком СА, а ў 1930 г. — сябрам СС. З 1938 г. ён уваходзіў у склад службы бяспекі рэйхсфюрара СС. У 1942 г. Хардэра прызвалі ў войскі СС, і ў 1944 г. яму надалі званне гаўптштурмфюрара.  

У маі 1945 г. Артур Хардэр трапіў у палон да брытанскіх войскаў, потым яго перадалі амерыканцам. Як службоўца СС яго адправілі ў лагер для інтэрніраваных у Дармштаце. Судовая камісія па дэнацыфікацыі пастановай ад 2 ліпеня 1948 г. прызнала яго «нязначна вінаватым» і прысудзіла да двух гадоў зняволення ўмоўна і выплаты кампенсацыі ў памеры 200 рэйхсмарак. 

Вярнуўшыся ў Франкфурт, Хардэр пасяліўся ў раёне Экенхайм, працаваў службоўцам у аўтафірме «Круп Фарцойге». У 1950-х гг. пракуратура Франкфурта завяла на яго справу па абвінавачанні ў выкананні антысеміцкіх песень на сустрэчы «Суполкі дапамогі былым сябрам СС» у адной франкфурцкай кавярні. У час следства Хардэр напаў на сведку пракуратуры, нанёс яму сур’ёзную траўму і быў прысуджаны судом да двух месяцаў зняволення ўмоўна. 

У 1963 г. Зямельны суд Кобленца прызнаў Хардэра вінаватым у забойстве трох яўрэяў, спаленых ім у лістападзе 1943 г., і прысудзіў да трох гадоў і шасці месяцаў турмы строгага рэжыму. Гэты прысуд быў скасаваны вярхоўным судом ФРГ. Артур Хардэр памёр у Франкфурце 3 лютага 1964 г.