Фёдар Васільевіч Шуваеў
1921–1989

Ф. В. Шуваеў, 1960 г. Фатаграфія зроблена з нагоды гутаркі са сведкамі ваеннага часу ў Музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.

Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Мінск

Ф. В. Шуваеў нарадзіўся на поўначы Расіі, у Архангельскай вобласці. З 1940 г. служыў у Чырвонай Арміі, на момант нападу Германіі на СССР яго вайсковая часць размяшчалася ў Беларусі. У снежні 1941 г. Шуваеў быў арыштаваны пад Мінскам і трапіў у турму на вуліцы Валадарскага.

У канцы красавіка 1942 г. Шуваева і яшчэ каля 20 іншых зняволеных прывезлі ў Малы Трасцянец, дзе яны пачалі будаваць лагер. Шуваеў стаў сведкам масавых забойстваў у Благаўшчыне: яму неаднаразова даводзілася латаць адзенне забітых яўрэяў і чысціць машыны-«душагубкі». Увосень 1943 г. яму ўдалося ўцячы. Пасля ўцёкаў ён пазнаёміўся ў вёсцы Шабаны з Аленаю Шчэрбач, з якой пазней ажаніўся. Шуваеў пайшоў да партызанаў. У кастрычніку 1944 г. ён быў мабілізаваны ў Чырвоную Армію.

Пасля вайны застаўся ў Мінску і працаваў на аўтазаводзе. Шуваеў, на той час бацька дзвюх дачок, набыў вядомасць як адзін з тых, хто выжыў у Малым Трасцянцы. Ён актыўна ўдзельнічаў у сустрэчах з моладдзю, у гутарках са сведкамі ваеннага часу. Памёр у 1989 г. у Мінску ва ўзросце 68 гадоў.

Photo_1

Аўтабіяграфія, напісаная ад рукі Ф. В. Шуваевым пры паступленні на працу на аўтазавод у 1948 г. Перыяд свайго знаходжання ў лагеры ён згадвае ўскосна: «З 1941 па 1943 г. знаходзіўся на акупаванай тэрыторыі і пражываў у Мінскай вобласці, Трасцянецкага сельсавета, вёска Шабаны, працаваў у сельскай гаспадарцы».

Архіў Мінскага аўтамабільнага завода

Photo_2

Мінск, сярэдзіна 1960-х гг.: Ф. В. Шуваеў з жонкай Аленай (злева) і дочкамі Аленай і Тамарай.

Прыватны архіў сям’і Шуваевых

Photo_3

Ф. В. Шуваеў у 1975 г. у час гутаркі са школьнікамі ў вёсцы Вялікі Трасцянец.

Трасцянецкая сярэдняя школа

«Машыны вярталіся ў лагер, і нас, вязняў, прымушалі мыць іх [...] Усярэдзіне крытых кузаваў я бачыў вентыляцыйныя рашоткі, з якіх, відаць, паступаў газ [...] У машынах было шмат крыві, пасмы вырваных валасоў, зубныя пратэзы [...] Кармілі нас тым, што здабывалі пры знішчэнні яўрэяў».

Аб ачыстцы «душагубак».

«Калі былі святы 9 мая, ён часта мяне браў туды з сабою, на помнік. Там яшчэ была маленькая такая магілка. Ён мне паказваў, дзе знаходзіўся лагер. [...] Ён гэта балюча пераносіў. [...] Яго запрашалі выступіць у школе, у Трасцянцы выступаў. [...] У будныя дні да. «

Дачка Шуваева Алена расказала ў 2015 г.

Хануш Мюнц
1910–2010

Хануш Мюнц (у цэнтры) летам 1944 г. на парадзе ў Мінску. Уцёкшы з Малога Трасцянца, ён далучыўся да партызанскай брыгады «Штурмавая» і браў удзел у шматлікіх дыверсіях.

Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Мінск

Хануш (Ханс) Мюнц нарадзіўся ў 1910 г. у Празе, у чэшска-яўрэйскай сям’і. У 1938–1939 гг., у час расчлянення Чэхаславакіі, Мюнц планаваў уцячы ў Нарвегію. Увосень 1941 г. Мюнца адправілі ў лагер-гета Тэрэзіенштат (Тэрэзін, Чэхія) і выкарыстоўвалі на прымусовых работах.

Праз год, 25 жніўня 1942 г., адну тысячу яўрэяў з Тэрэзіенштата дэпартавалі ў Малы Трасцянец, у іх лік патрапіў і Хануш Мюнц. Транспартаванне цягнулася тры дні. Па прыбыцці амаль усіх забілі ў «душагубках» ці расстралялі ў Благаўшчыне, толькі 22 вязняў акупанты пакінулі для прымусовай працы ў лагеры, сярод іх і Мюнца, які выдаў сябе за слесара і стаў працаваць у майстэрні ў Мінску.

У жніўні 1943 г. Мюнцу ўдалося ўцячы. Ён прабіўся да партызанаў і да ліпеня 1944 г. ваяваў у іх шэрагах, потым да канца вайны служыў у Чырвонай Арміі. У 1945 г. Мюнц вярнуўся ў Чэхаславакію, дзе пазней ажаніўся і пачаў прыватную стаматалагічную практыку. Хануш Мюнц памёр незадоўга да свайго стагоддзя ў 2010 г.

Photo_1

Хануш Мюнц (1910–2010), Мілаш Капелуш (1920–1942), Макс Цёпфер (1912–1942) і Леа Краус (1921–1944). Гэтыя чацвёра мужчын былі прымусовымі рабочымі на шахце ў Кладне, пазней іх разам дэпартавалі з Тэрэзіенштата ў Малы Трасцянец. Краус і Мюнц трапілі ў працоўны лагер, Капелуш і Цёпфер загінулі ў « душагубцы» адразу пасля прыбыцця. Калі Мюнц запытаўся ў нейкага немца, куды адвезлі яго таварышаў, то пачуў у адказ: «О, з імі ўжо скончана, яны ўжо на нябёсах».

Нацыянальны архіў, Прага, Хануш Мюнц, 13.4.1910, PŘ 1941-1950, M 2953/8; Мілаш Капелуш, 1.3.1920, PŘ 1941-1950, K 736/4; Макс Цёпфер, 15.6.1912, PŘ 1931-1940, T 342/29; Леа Краус, 9.10.1921, PŘ 1931-1940, K 4302/21.

Photo_2

У канцы 1940 г. Хануш Мюнц спрабаваў выехаць з акупаванай Прагі ў Шанхай. Але ў Еўропе ішла вайна, спроба сарвалася. Праз некалькі месяцаў Мюнца адправілі ў Тэрэзіенштат.

Нацыянальны архіў, Прага, фонд Policejní ředitelství Praha II., 1941-1950, M - Münz Hanuš

Photo_3

Спіс дэпартаваных, эшалон Bс 25, 25 жніўня 1942 г. З адной тысячы чэшскіх яўрэяў 978 былі забіты адразу пасля прыбыцця ў Малы Трасцянец.

Нацыянальны архіў, Прага, фонд Okupační vězeňské spisy, koncentrační tábory, karton 70 -71

«І вось эшалон рушыў. Я не ведаю, колькі мы ехалі. На польска-савецкай мяжы цягнік спыніўся, і яны выгналі нас з пасажырскіх вагонаў і загналі ў таварныя. […] У кожным таварным вагоне было чалавек 70 ці 80. Мы мусілі ехаць стоячы. Без вады, без ежы. Старыя пакутавалі цяжэй за ўсіх. Але найгоршае: не было прыбіралень. Горш за гэта нічога не было».

Хануш Мюнц пра дэпартацыю з Тэрэзіенштата ў Малы Трасцянец.

«Для эшалонаў, што прыбывалі, была пабудавана імправізаваная чыгуначная станцыя. Але мне не было відаць яе з лагера. Паміж намі быў лес. Так што я не бачыў, калі прыходзіў чарговы састаў. Мы заўважалі гэта толькі тады, калі да адрыны зноў пад'язджалі грузавікі, поўныя чамаданаў, і мы зноў мусілі адчыняць чамаданы і сартаваць змесціва. […] побач у двары была спецыяльная рамонтная майстэрня для «душагубак». І калі зноў рыхтавалі «душагубкі», я ведаў: прыйдзе чарговы эшалон».

Аб знаходжанні ў лагеры смерці Трасцянец. Интервью, взятое Дитером Корбахом, 1992

Цыра Эльеўна Гольдзінa
1902–1942

Фатаграфіі Ц. Э. Гольдзінай і яе сям’і не захаваліся.

Цыра Гольдзіна (дзявочае прозвішча Міленькая) і яе муж Яфім Гольдзін (1906–1974) да вайны працавалі на мінскай швейнай фабрыцы «Кастрычнік». У Гольдзіных было трое дзяцей: Рахіль (г. нар. 1928), Лазар (1931–1982) і Арон (1936–1942). Сям’я мела яўрэйскія карані, але не трымалася рэлігіі. Дома гаварылі па-руску. Калі пачалася вайна, Яфіма разам з іншымі рабочымі фабрыкі эвакуіравалі ў глыбіню Савецкага Саюза, Цыра з дзецьмі засталася ў Мінску. У ліпені ім прыйшлося перайсці ў гета і жыць у цеснаце ў доме Іды, сястры Цыры. Старэйшыя дзеці, Рахіль і Лазар, хадзілі працаваць на таварную станцыю; пры гэтым ім прынамсі ўдавалася абменьваць адзенне на ежу, каб пракарміць сям'ю.

28 ліпеня 1942 г. СС і іх памагатыя павыганялі каля 10 тысяч вязняў гета з дамоў: 6 500 мясцовых і 3 500 нямецкіх яўрэяў з «зондэргета-2». У асноўным гэта былі дзеці, жанчыны і паджылыя людзі. Іх адвозілі на грузавіках у Благаўшчыну і расстрэльвалі там або ўмярцвялі дарогаю ў «душагубках». Трупы закопвалі ў супольных магілах, Акцыя цягнулася тры дні. У лік ахвяр трапілі Цыра Гольдзіна, яе пяцігадовы сын Арон і сястра Іда.

Photo_1

Да вайны сям’я жыла ў доме з вялікім дваром па адрасе вуліца Рэвалюцыйная, 24. Фатаграфія дома не захавалася.

Photo_2

Былая харальная сінагога ў Мінску, 1932 г. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. людзі, якія хацелі і надалей трымацца рэлігійных традыцый (у тым ліку іўдзейскіх), сутыкнуліся з сур'ёзнымі абмежаваннямі. У будынку сінагогі спачатку размяшчаўся Яўрэйскі дзяржаўны тэатр, а пазней кінатэатр.

Беларускі дзяржаўны архіў кінафотафонадакументаў, Дзяржынск

Photo_4

Дочь Ц. Э. Гольдиной Рахиль Перельман в 1946 и 1997 гг. Она живет в Нью-Йорке (США). Ее дочь Татьяна Цукерман (г. р. 1949), живущая в Москве, рассказала:

«Мая маці Рахіль і яе брат Лазар штодня выходзілі з гета, каб рабіць на чыгуначнай станцыі. Аднойчы ў ліпені 1942 г. іх затрымалі на працы і не пусцілі дахаты. […] Адразу пайшлі чуткі пра пагром у гета. Калі яны вярнуліся ў гета, там нікога ўжо не было. Гэта быў найбуйнейшы пагром 1942 г. Ім сказалі, што іх маці і брат Арон загінулі, што іх адвезлі ў Трасцянец. […] Мая маці і Лазар пазней паспрабавалі пайсці да партызанаў, але дарогай іх арыштавалі і пасадзілі ў Мінскую турму. Потым маю маці адправілі ў Аўшвіц».

Фонд «Шоа»

Photo_3

Дочь Ц. Э. Гольдиной Рахиль Перельман в 1946 и 1997 гг. Она живет в Нью-Йорке (США). Ее дочь Татьяна Цукерман (г. р. 1949), живущая в Москве, рассказала:

«Мая маці Рахіль і яе брат Лазар штодня выходзілі з гета, каб рабіць на чыгуначнай станцыі. Аднойчы ў ліпені 1942 г. іх затрымалі на працы і не пусцілі дахаты. […] Адразу пайшлі чуткі пра пагром у гета. Калі яны вярнуліся ў гета, там нікога ўжо не было. Гэта быў найбуйнейшы пагром 1942 г. Ім сказалі, што іх маці і брат Арон загінулі, што іх адвезлі ў Трасцянец. […] Мая маці і Лазар пазней паспрабавалі пайсці да партызанаў, але дарогай іх арыштавалі і пасадзілі ў Мінскую турму. Потым маю маці адправілі ў Аўшвіц».

Прыватны архіў сям’і Перэльман

Photo_5

Таццяна Цукерман (злева) і яе траюрадная сястра Шалхевет Сара Цыў, якая жыве ў Ізраілі. Іх бабулі былі сёстрамі.

Пад уплывам расказаў маці Таццяна прыкладае шмат намаганняў, каб захаваць памяць пра Халакост. Яна зноў і зноў расказвае вучням гісторыю сваёй сям’і. У 2015 г. яна ўзяла ўдзел у семінары для настаўнікаў у іерусалімскім мемарыяле «Яд Вашэм». Выпадкова яна даведалася, што ў Ізраілі жывуць яе сваякі.

Яд Вашэм, Іерусалім

Лілі Грун
1904–1942

Аўстрыйская нацыянальная бібліятэка, Вена, Pf 41.644: C (1), рэтуш: Броня Вістрайх

Лілі Грун нарадзілася ў Вене 3 лютага 1904 г. і была наймалодшаю з чатырох дзяцей у сям'і. Бацькі Лілі памерлі рана. Яшчэ падлеткам яна зацікавілася тэатрам, драматургіяй і літаратурай. Іграла на розных тэатральных сцэнах, напрыклад, у новым Тэатры сацыялістычнай працоўнай моладзі ў Вене. У 1931 г. Лілі Грун пераехала ў Берлін. Яна пісала артыкулы і вершы, друкавалася ў журналах, такіх як «Тэмпа», газетах «Берлінер тагеблат» і «Прагер тагблат». Разам з іншымі дзеячамі мастацтва заснавала кабарэ «Бруке» («Мост»). Пабываўшы ў Празе і Парыжы, у 1933 г. Лілі Грун вярнулася ў Вену, тады ж выйшаў у свет яе першы раман.

Як яўрэйка з 1938 г. Лілі не мела права публікавацца. Яна жыла ў галечы, хварэла на сухоты. Мусіць, у 1940 г. улады прымусілі яе выехаць з асобнай кватэры. Апошнім месцам яе жыхарства быў дом супольнага пражывання для яўрэяў у 1-й акрузе Вены. 27 мая 1942 г. яе дэпартавалі з Вены ў Мінск і 1 чэрвеня забілі ў Благаўшчыне.

Photo_1

Лілі Грун было 29 гадоў, калі ўбачыў свет яе першы раман «Сэрца за бортам». Неўзабаве пасля выдання з'явіліся пераклады кнігі на венгерскую ды італьянскую мовы. Яе другі раман «Лоні ў маленькім горадзе» быў выдадзены ў 1935 г. у Швейцарыі.

Грамадскі набытак

Photo_2

У «Раманскай кавярні» на вуліцы Курфюрстэндам у Берліне бавілі час пісьменнікі і журналісты, мастакі і акторы. Эканамічны крызіс і масавае беспрацоўе сталі сур'ёзным ударам для людзей мастацтва. Для Лілі Грун кавярні Берліна былі важнымі месцамі пошуку новых сувязяў і кліентаў.

akg-images, выява № 947655

Photo_3

Берлін, 7 мая 1931 г. Нататка ў «Фосішэ цайтунг» пра выступленне Лілі Грун і яе «дасціпна-сентыментальныя» вершы. У якасці сузаснавальніцы кабарэ «Бруке» яна выступала разам з вядомымі артыстамі, напрыклад, Эрнстам Бушам. А каб мець сродкі да існавання, удзень працавала ў кандытарскай.

Грамадскі набытак

Photo_4

У 1935 г. Лілі Грун, спадзеючыся вылечыцца ад сухотаў, паехала на курорт Мерана ў Паўднёвым Тыролі. Каб забяспечыць знаходжанне пісьменніцы, яе выдаўцу прыйшлося збіраць ахвяраванні, бо Грун, не маючы права публікавацца, жыла ў нястачы.

Грамадскі набытак

Photo_5

Пагрузка багажу дэпартаваных перад зборным пунктам у завулку Кляйне-Шперльгасе. 27 мая 1942 г. Лілі Грун дэпартавалі ў Мінск. Яе лёс падзялілі прыкладна 10 тысяч з 50 тысяч венскіх яўрэяў. Менавіта ў лагеры смерці Трасцянец загінула большасць аўстрыйцаў – ахвяр Халакоста.

Архіў дакументаў аўстрыйскага руху Супраціўлення, Вена

Photo_6

У 2007 г. перад домам па адрасе вуліца Хайнештрасе, 4 у Вене ўсталявалі «камень памяці» у напамін пра Лілі Грун і яшчэ трох аўстрыйскіх літаратараў: Освальда Левета, Альму Яханну Кёніг і Бера Хоравіца. Усе яны былі забіты ў 1942 г. у Малым Трасцянцы або ў Станіслау (цяпер Івана-Франкоўск, Украіна).

Фонд «Помнік забітым яўрэям Еўропы»

Photo_7

З ініцыятывы грамадзян у 2009 г. плошча ў 2-м раёне Вены бліз парка Аўгартэн атрымала імя Лілі Грун. На ўрачыстай цырымоніі надання імя зачытвалі ўрыўкі з яе перавыданай кнігі «Усё гэта джаз» (Alles ist Jazz).

Фонд «Помнік забітым яўрэям Еўропы»

Эрых Клібанскі
1900–1942

Дзявочы клас Яўне каля 1935 года

Кёльнскі гарадскі цэнтр дакументацыі перыяду нацыянал-сацыялізму

Эрых Клібанскі (1900–1942) вырас у артадаксальнай яўрэйскай сям’і ў Франкфурце-на-Майне. Ён вывучаў ва ўніверсітэце гісторыю, нямецкую і французскую мовы. У 1928 г. ажаніўся з народжанай у Гамбургу Метай Давід (1902–1942). Муж і жонка пераехалі ў Кёльн, дзе Эрых Клібанскі ў 1929 г. стаў дырэктарам гімназіі «Яўне».

Заснаваная ў 1919 г. «Яўне» была першай яўрэйскай гімназіяй у Рэйнскай вобласці. Калі ў 1930-я гг. вучняў-яўрэяў пачалі выціскаць з дзяржаўных школ, колькасць навучэнцаў «Яўне» дасягнула максімуму. Клібанскі намагаўся падрыхтаваць сваіх выхаванцаў да эміграцыі. Пасля лістападаўскіх пагромаў 1938 г. ён пастанавіў вывезці ўсю школу ў Вялікабрытанію і ў наступным годзе арганізаваў пераезд туды 130 вучняў у так званых дзіцячых эшалонах.

1 ліпеня 1942 г. школу закрылі. Усяго праз некалькі тыдняў Эрыха Клібанскага з жонкай, іх трох сыноў Ханса-Рафаэля (1928–1942), Аляксандэра (1931–1942), Міхаэля (1935–1942) і каля 100 навучэнцаў «Яўне» дэпартавалі ў Мінск. 20 ліпеня 1942 г. СС адправіла эшалонам Da 219 у цэлым 1 164 чалавекі з Кёльна і наваколля. Праз чатыры дні цягнік прыбыў у Мінск. Па прыбыцці людзей адвозілі на грузавіках да толькі што вырытых ям ва ўрочышчы Благаўшчына і расстрэльвалі або іх чакала смерць па дарозе ў машыне-«душагубцы».

Photo_1

Эрых Клібанскі (1900–1942). У год, калі Клібанскі стаў дырэктарам «Яўне», яму споўнілася ўсяго 29 гадоў. Ён хацеў, каб у вучняў фармавалася яўрэйская ідэнтычнасць, але пры гэтым яны не адгароджваліся ад нямецкага грамадства.

Кёльнскі гарадскі цэнтр дакументацыі перыяду нацыянал-сацыялізму

Photo_2

Жонка Клібанскага Мета са сваімі трыма сынамі Хансам-Рафаэлем, Аляксандэрам і Міхаэлем, каля 1936 г.

Кёльнскі гарадскі цэнтр дакументацыі перыяду нацыянал-сацыялізму

Photo_4

Сінагога артадаксальнай суполкі «Адас Ешурун» была разбурана бомбамі ў 1943 г. і знесена ў канцы 1950-х гг.

Кёльнскі гарадскі цэнтр дакументацыі перыяду нацыянал-сацыялізму

Photo_3

У 1930-я гг. вуліца Санкт-Аперн-штрасе ўяўляла сабою цэнтр яўрэйскага жыцця. У чатырохпавярховым будынку (злева) размяшчаўся педагагічны інстытут, народная школа «Морыя», а з 1919 г. – «Яўне».

Кёльнскі гарадскі цэнтр дакументацыі перыяду нацыянал-сацыялізму

Photo_5

Клас з паглыбленым вывучэннем англійскай мовы ў двары гімназіі «Яўне», 1938 г. Каб палегчыць вучням жыццё ў эміграцыі, у школе надавалі асаблівую ўвагу вывучэнню моў: «[Спадарыня Лютген, класная настаўніца,] навучыла нас вельмі добра гаварыць па-французску і па-англійску, […] мне пазней давялося […] жыць у Францыі пад чужым імем, і па маім вымаўленні ніхто не заўважаў, што я не францужанка» (Ані Адлер, былая вучаніца «Яўне»).

Кёльнскі гарадскі цэнтр дакументацыі перыяду нацыянал-сацыялізму

Photo_6

Пасля лістападаўскіх пагромаў 1938 г. яўрэйскім арганізацыям удалося вывезці каля 10 тысяч яўрэйскіх дзяцей і падлеткаў з Германскага рэйха ў Вялікабрытанію. Чатыры «дзіцячыя эшалоны» былі арганізаваны спецыяльна для 130 навучэнцаў «Яўне», Клібанскі сам суправаджаў іх.

Адукацыйна-мемарыяльны цэнтр «Яўне», Кёльн

Photo_7

Вакзал выставачнага комплексу ў раёне Кёльн-Дойц, зыходны пункт дэпартацыі 20 ліпеня 1942 г. Хельмут Лон, памочнік сінагагальнай суполкі па адпраўцы дэпартацыйнага эшалона з вакзала Кёльн-Дойц: «Гэта быў эшалон, які я ніколі не забуду. Скрозь моцныя маладзёны, здольныя пастаяць за сябе. Гэта быў адзіны эшалон, у якім панаваў не смутак, а стопрацэнтная ўпэўненасць: мы вернемся!»

Грамадскі набытак

Photo_8
Photo_9

Паштоўка, выкінутая Метай Клібанскай з цягніка 21 ліпеня 1942 г. пад Берлінам. У ёй словы развітання і падзякі, адрасаваныя сябрам Клібанскіх – сям’і Якобі.

Кёльнскі гарадскі цэнтр дакументацыі перыяду нацыянал-сацыялізму

Photo_10

У 1997 г. перад месцам, дзе калісьці знаходзілася «Яўне», у напамін пра гібель 1 100 яўрэйскіх дзяцей і падлеткаў з Кёльна і адначасова пра арганізаванае Эрыхам Клібанскім выратаванне 130 дзяцей быў усталяваны Львіны фантан. Аўтарам фігуры льва з’яўляецца Херман Гурфінкель, адзін з выратаваных. Сама плошча носіць імя Эрыха Клібанскага.

Крысціян Херман

Яўген Уладзіміравіч Клумаў
1876–1944

Е. У. Клумаў у студэнцкі час са сваёй будучай жонкай Галінай, 1895 г.

Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Мінск

Я. У. Клумаў нарадзіўся ў Маскве. Да 1904 г. ён вывучаў там медыцыну. У час Першай сусветнай вайны служыў штабным урачом у расійскай арміі. З 1920-х гг. Клумаў узначаліў гінекалагічнае аддзяленне ў адной з мінскіх бальніц, выкладаў акушэрства і гінекалогію ў медычным інстытуце.

З першых дзён пасля нападу Германіі на Савецкі Саюз ён аказваў у Першай Савецкай бальніцы Мінска медычную дапамогу параненым вайскоўцам і арганізоўваў іх вываз у тыл. У пачатку 1942 г. Клумаў наладзіў сувязь з падпольнымі групамі, што дзейнічалі ў Мінску. Ён перадаваў ім хірургічныя інструменты, медыкаменты і перавязачныя матэрыялы, лячыў параненых і забяспечваў іх дастаўку да партызанаў, хаваў у сваёй клініцы маладых людзей, каб выратаваць іх ад вывазу на прымусовыя работы ў Германію.

У кастрычніку 1943 г. мужа і жонку Клумавых ды іншых урачоў клініка арыштавалі, іх дапытвалі і катавалі, а потым адправілі ў лагер на вуліцы Шырокай. У лютым 1944 г. Клумаў і яго жонка Галіна загінулі ў «душагубцы» па дарозе ў Трасцянец. Пазней іх трупы, напэўна, спалілі ў Шашкоўцы.

Photo_1

Е. У. Клумаў (у цэнтры) у бальніцы ў гады Першай сусветнай вайны.

Музей гісторыі медыцыны, Мінск.

Photo_2

Мінск, 1940. Е. У. Клумаў (1-ы шэраг, 2-і справа) з калегамі па Першай Савецкай бальніцы.

Музей гісторыі медыцыны, Мінск

Photo_3

У Беларусі Е. У. Клумаў – адзін з самых вядомых людзей, загінуўшых у Трасцянцы. У 1965 г. ён быў пасмяротна ўганараваны званнем Героя Савецкага Саюза. Імя Клумава носяць бальніца і вуліца ў Мінску. Да 125-годдзя з дня яго нараджэння, у 2001 г., была выпушчана паштовая марка.

Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Мінск

«8 лютага 1944 года надвячоркам з Мінскай турмы ў лагер [на вуліцы Шырокая] прывезлі групу зняволеных, сярод іх было шмат медыкаў, і тут я ўбачыла Яўгена Уладзіміравіча і Галіну Мікалаеўну [...] Яўген Уладзіміравіч быў вельмі хворы [...] Урач лазарэта зняволены Гурэвіч змясціў Клумавых у лазарэт, аддаў ім свой ложак [...] Знаходзячыся разам у лазарэце на працягу 5 дзён, Яўген Уладзіміравіч расказаў мне пра допыты [...] Яўген Уладзіміравіч пачуваўся вельмі кепска [...] мучыў цукровы дыябет. Галіна Мікалаеўна зусім аслабела, ёй ужо цяжка было ўставаць... Каля дзевяці гадзін раніцы ўсіх зняволеных пастроілі на тэрыторыі лагера [...] Літаральна праз некалькі хвілін у канцлагер пачалі ўязджаць „душагубкі“».

З успамінаў былой удзельніцы Мінскага падполля ўрача Л. І. Кашачкінай.

Мікалай Іванавіч Валахановіч
1917–1989

М. І. Валахановіч на сустрэчы са школьнікамі, 1980-я гг.

Прыватны архіў сям'і Валахановіч

М. І. Валахановіч працаваў дзяжурным па станцыі Негарэлае ў 50 км ад Мінска. З красавіка 1943 г. ён перадаваў сувязным савецкай разведкі паведамленні аб таварных цягніках, што праходзілі праз станцыю.

20 чэрвеня 1944 г., незадоўга да вызвалення Мінска, СД па даносе здрадніка арыштавала Валахановіча і некалькіх іншых жыхароў пасёлка як партызанаў. Валахановіча даставілі ў Мінскую турму на вуліцы Валадарскага і катавалі. 29 чэрвеня СД адправіла яго разам з іншымі зняволенымі на грузавіку на расстрэл у Малы Трасцянец. Яго прывялі ў адрыну, дзе ўжо ляжалі складзеныя адзін на адзін трупы людзей. Ад атрыманага пры расстрэлы ранення ён страціў вока. Амаль паўтара дні Валахановіч хаваўся сярод трупаў. Праз нейкі час ахоўнікі падпалілі адрыну.

У пачатку 1960-х гг. яго запрасілі ў Маскву даць паказанні як сведку, бо Савецкі Саюз збіраў матэрыялы для судовага працэсу над службоўцамі СС, які адбываўся ў Кобленцы (ФРГ). Да старасці Валахановіч браў удзел у памятных мерапрыемствах у Малым Трасцянцы, расказваючы школьнікам пра перажытае.

Photo_1

Даваенны здымак: М. І. Валахановіч (справа) у чыгуначнай форме з сябрам.

Прыватны архіў сям’і Валахановіч

Photo_2
Photo_3

М. І. Валахановіч з жонкаю Серафімай (справа), дачкою Галінай (2-я злева) і сынам Леанідам (2-ы справа) у 1950-я гг. Галіна пазней расказвала пра свайго бацьку: «Ён расказваў [свае гісторыі] і ўнукам таксама [...] Ён хацеў нам, дзецям, перадаць, што ён перажыў. [...] Мы павінны былі назаўсёды захаваць гэта ў сваёй памяці».

Прыватны архіў сям’і Валахановіч

Photo_4

М. І. Валахановіч з жонкаю Серафімай (у 1-м шэрагу справа) і сябрамі ў пасёлку Негарэлае ў 1970-я гг. Усё сваё жыццё М. І. Валахановіч пражыў у вёсцы.

Прыватны архіў сям’і Валахановіч

«Так нас прывезлі ў Трасцянец і выгрузілі ў лагеры, дзе перад гэтым былі яўрэі. Мы людзей не засталі; асталася сякая-такая адзежа, кацялкі, рэшткі хлеба і бульбы. [...] Аўтамашына пад’ехала да гэтае адрыны, дакладней, да брамы адрыны, вельмі блізка. Спярша вывелі першую пяцёрку зняволеных. Яны зайшлі ўсярэдзіну адрыны і адтуль пачуліся стрэлы. [...] Неўзабаве чарга дайшла да мяне. [...] Саскочыўшы з машыны, я скіраваўся ў адрыну. Унутры адрыны была параскідана салома. Злева ля ўваходу шарэнгаю стаялі 4 ці 3 карнікі. Я з паднятымі ўверх рукамі павярнуўся спінаю да карнікаў і пайшоў да сценкі, бо яны жэстам загадалі зрабіць гэтак. Як толькі я павярнуўся і зрабіў адзін ці два крокі, прагучалі стрэлы. [...] Я здагадаўся, што застаўся жывы, толькі не ведаў, якім чынам. Нават не ведаў, ранены я ці не. [...] Расстрэлы працягваліся да позняга вечара. [...] Прыкладна ў 6-7 гадзін наступнага дня, 30 чэрвеня 1944 года, расстрэлы аднавіліся. [...] Якраз у гэты час да адрыны пад’ехала аўтамашына з наступнай партыяй асуджаных на расстрэл. Карнікі ачапілі гэтую аўтамашыну, на момант пакінуўшы па-за ўвагай браму адрыны. У гэты момант я выпаўз з адрыны. [...] Неўзабаве я дабраўся да поля з пасеяным жытам. Схаваўшыся ў жыце, я неўпрыкмет заснуў».

Мікалай Валахановіч

Photo_6

Мінск, 3 ліпеня 1962 г. М. І. Валахановіч (наперадзе, у капелюшы) з сынам Леанідам (справа побач). З нагоды святкавання Дня вызвалення Беларусі калона рушыць да месца ўскладання вянкоў у Вялікім Трасцянцы.

Прыватны архіў сям’і Валахановіч

Photo_5

Пасведчанне ўдзельніка партызанскага руху, выдадзенае М. І. Валахановічу ў 1970 г.

Прыватны архіў сям’і Валахановіч

«Перадалі маці, што [...] адвезлі Мікалая ў шпіталь. [...] Мы мелі каня [...] Мама мяне пасадзіла на павозку і кажа: „Мы паедзем да таты”. [...] Я толькі помню тое [...] я бацьку, вядома, не пазнала, таму што ён увесь у бінтах, забінтаваны. Я нават да яго не падышла. Я вельмі спужалася».

дачка Валахановіча Галіна

Леа і Пінкас Рэнерт
1896–1942, 1894–1942

Леа і Пінкас Реннерт падчас іх змовін ў 1920 годзе

Прыватны архіў сям’і Рэнерт

Гэтая біяграфія была падрыхтавана домам гісторыі Аўстрыі

Леа Длугач і Пінкас Рэнерт былі ўраджэнцамі аўстрыйскай правінцыі Букавіна, якая пасля Першай сусветнай вайны адышла да Румыніі. Яны заручыліся ў 1920 г. Пасля вяселля муж і жонка пераехалі ў Вену, дзе ў 1922 г. у іх нарадзілася дачка Сільвія, а ў 1926 г. — сын Эрвін. Леа Рэнерт займалася дзецьмі і хатняй гаспадаркай, Пінкас Рэнерт быў коміваяжорам па гандлі метызамі, прадстаўляючы галоўным чынам інтарэсы фірмы «Брунер Фэрцынкерай» братоў Баблік. Пасля аншлюсу Аўстрыі Пінкас Рэнерт яшчэ некаторы час працаваў на фірме зваршчыкам, але хутка страціў праз сваё яўрэйскае паходжанне і гэта месца. Потым ён стаў супрацоўнікам Яўрэйскай грамады Вены. 31 кастрычніка 1939 г. сужэнцам удалося адправіць абодвух дзяцей у ЗША. Апошнім месцам жыхарства Леа і Пінкаса Рэнерт стала кватэра па адрасе Адэонгасэ, 5/9, у якую іх перасялілі разам з іншымі яўрэйскімі сем’ямі. 5 кастрычніка 1942 г. мужа і жонку Рэнерт дэпартавалі ў Малы Трасцянец, дзе іх і забілі.

Photo_1

Сямейнае фота, кастрычнік 1938 г. Муж і жонка Рэнерт з сынам Эрвінам (у цэнтры) і дачкой Сільвіяй (справа).  

Муж і жонка Рэнерт адчайна спрабавалі знайсці магчымасць эміграваць самім і вывезці дзяцей. Праз тое, што абодва яны нарадзіліся ў Букавіне, яны праходзілі па іміграцыйнай квоце для Румыніі, што значыла некалькі год чакання. Нарэшце ім удалося атрымаць гарантыйны ліст (так званы афідэвіт) і візу для ўезду ў ЗША для дзяцей. 31 кастрычніка 1939 г. Эрвін (1926–2009) і Сільвія (у замужжы Рывера, 1922–2011) пакінулі Вену і паехалі праз Трыест у Амерыку.  

Прыватны архіў сям’і Рэнерт

Photo_2

У лісце ад 7 жніўня 1939 г. Пінкас Рэнерт прасіў свайго стрыечнага брата Беньяміна Длугача (Бена Дугласа), які жыў у Нью-Ёрку, звярнуцца да яўрэйскіх арганізацый па дапамогу ў размяшчэнні дзяцей Рэнертаў, бо сама сям’я Дуглас была небагатая. Нейкі спадар Фрызер з сінагагальнай грамады адгукнуўся на просьбу Бена Дугласа і напісаў афідэвіт з абавязацельствам узяць на сябе выдаткі, але не меў магчымасці сам даглядаць дзяцей. У выніку муж і жонка Дуглас пасялілі дзяцей у сябе.

Прыватны архіў сям’і Рэнерт 

«На якой каляіне [на венскім Паўднёвым вакзале] стаіць цягнік? Бацька і я знаходзім наш вагон, нашае купэ, сустракаем раней невядомага нам, але ветлівага спадара Вайсмана, на якога маці глядзіць так, нібы ён наш анёл-ахоўнік. Платформа асветленая скупа, але я бачу яе слёзы, бачу, як яна прыкусвае вусны. Часу няшмат, бацька дапамагае нам парассоўваць чамаданы ў купэ. Гэта нагадвае мне ўкладванне рэчаў у наш стары «Перль» [аўтамабіль] і нашу паездку ў Букавіну. Матуля таксама ненадоўга зазірае ў купэ, глядзіць на нашыя месцы, быццам хоча ўбачыць, як складзецца наша будучыня. Мы абдымаемся апошні раз, яна праводзіць рукой па маіх валасах, цалуе мяне, і вось ёй ужо час выходзіць. Цягнік павольна рухаецца. Мы з Сільвіяй высоўваемся з акна, каб памахаць рукой бацькам. Я паспяваю яшчэ ўбачыць бледны, заплаканы твар матулі і як бацька падтрымлівае яе пад руку. Яны махаюць нам, і вось яны ўжо зніклі з віду».  

Эрвін Рэнерт. Насуперак свету. Успаміны пра маё жыццё, 1926–1947 гг. (на нямецкай мове). Вена, 2000. С. 125.

Photo_3

«Калі афідэвіт будзе адпраўлены, няхай Сільвія абавязкова дасць тэлеграму, што ён адпраўлены, гэта вельмі важна». 

 

У лісце сваяку ў Нью-Ёрк 17 лютага 1941 г. Леа і Пінкас Рэнерт выражалі надзею, што неўзабаве атрымаюць ад яго афідэвіт, патрэбны ім для эміграцыі. Яны таксама апісвалі свае планы на будучыню: Пінкас збіраўся працаваць электразваршчыкам, Леа — рабіць праснакі, і яна ўжо мела прыстасаванні, якія хацела ўзяць з сабою ў ЗША. Абодва яшчэ раз напісалі дакладную дату свайго нараджэння, каб у афідэвіце не было памылак. «… проста дужа нервуемся», — зазначыў Пінкас Рэнерт — за два дні да таго з Вены ў Аполе рушыў першы буйны дэпартацыйны эшалон. 

Прыватны архіў сям’і Рэнерт

Photo_4

Фрагмент спісу асоб, дэпартаваных эшалонам з вакзала Аспанг у Мінск / Малы Трасцянец 5 кастрычніка 1942 г.

Архіў Яўрэйскай грамады Вены (часова ў Венскім інстытуце вывучэння Халакосту імя Візенталя), Bestand Wien, A / VIE / IKG / II / DEP / Deportationslisten.

Photo_5

19 кастрычніка 1942 г. паліцэйскі Ёхан Петэр склаў справаздачу аб ходзе дэпартацыі 549 яўрэйскіх дзяцей, жанчын і мужчын (у іх ліку былі таксама Леа і Пінкас Рэнерт), якая пачалася 5 кастрычніка 1942 г. У ёй ён падрабязна апісаў «пагрузку ў вагоны» на вакзале Аспанг у Вене, што цягнулася больш за пяць гадзін, пералічыў населеныя пункты па шляху руху і зазначыў, што ў Ваўкавыску (цяпер Беларусь) дэпартаваных перагрузілі з пасажырскіх вагонаў у вагоны пад быдла. Праз чатыры дні пасля адпраўлення, 9 кастрычніка, эшалон прыбыў у Малы Трасцянец, дзе ахоўнікі з Вены перадалі дэпартаваных мясцовым службоўцам СД.

Архіў Яд Вашэма, DN/27-3, fol. 27 і наст.; Архіў Яд Вашэма / Архіў дакументаў аўстрыйскага руху Супраціўлення, мікрафільм 58

Photo_6

Фрыц (Зігфрыд) Кнелер (1924–1942)

Фрыц Кнелер, сябар дзяцінства Эрвіна Рэнерта, сына Леа і Пінкаса. Фрыц падарыў гэты здымак сябру 30 кастрычніка 1939 г., за дзень да ад’езду Эрвіна ў ЗША. У прысвячэнні гаворыцца: «На памяць ад твайго сябра Фрыца». 27 мая 1942 г. Фрыц разам з бацькамі Абрахамам і Песяй Кнелер быў дэпартаваны і забіты ў Малым Трасцянцы. Эрвін Рэнерт шмат дзесяцігоддзяў захоўваў фатаграфію ў сваім альбоме.

Прыватны архіў сям’і Рэнерт

Валянціна Шышло
1936

Валянціна Шышло ў канцы 1940-х гадоў

Прыватны архіў сям’і Шышло

В. Ф. Шышло (дзявочае прозвішча Данілава) нарадзілася 10 лютага 1936 г. у вёсцы Беліца пад Жлобінам. Яе бацька, афіцэр Чырвонай арміі, ужо ў 1941 г. трапіў у германскі палон. У час акупацыі сям’я жыла ў Беліцы ў доме яго бацькоў. У 1943 г. іх прымусілі перасяліцца ў стайню, дзе побач з тутэйшымі насельнікамі месціліся таксама мірныя жыхары, якіх прыгналі са Смаленска.

Валянціне было восем гадоў, калі ў сакавіку 1944 г. вермахт дэпартаваў яе разам з маці Нінай Фёдараўнай Данілавай і чатырма братамі ды сёстрамі ў лагер пад Азарычамі. Сям’я некалькі дзён правяла ў дарозе, начаваць яны мусілі пад адкрытым небам. Тры малодшыя браты Гарык, Марат і Барыс загінулі ў лагеры. Валянціна і яе сястра Клара выжылі дзякуючы бабулі Варвары Фёдараўне, якая клала дзяцей спаць на кажуху нейкага памерлага. Валянціна ўсё ж захварэла на тыф і пасля вызвалення трапіла на лячэнне ў шпіталь.

Photo_1

Бацька В. Ф. Шышло Фёдар Фёдаравіч Данілаў, 1941 г. Трапіўшы ў палон, ён апынуўся ў канцэнтрацыйным лагеры Дахау і загінуў на палігоне СС Хебертсхаўзен. 

Прыватны архіў сям’і Шышло

Photo_2

Маці В. Ф. Шышло Ніна Фёдараўна Данілава, 1937 г.

Прыватны архіў сям’і Шышло

Photo_3

Валянціна з маці Нінай Фёдараўнай і сястрой Кларай (злева направа), канец 1940-х гг.

Прыватны архіў сям’і Шышло

«Мы проста паміралі страшнай смерцю. Гэта голад, холад і тыф» 

«Раніцай нас ніхто не будзіць, сабакі не гаўкаюць, нічога, і ўсе паціху галаву падымаюць, хто застаўся жывы, устаюць. Ідуць нашы ратаўнікі. Ой, пасля гэтага столькі людзей загінула. Усе ж ірванулі. Яны крычаць: “Сядзіце там, не хадзіце там… яны ж увесь лагер замініравалі”».  

Інтэрв’ю з В. Ф. Шышло 21 снежня 2018 г. у Мінску

Photo_4

В. Ф. Шышло ў музеі ў Азарычах, 1990-я гг. Тэхнолаг па прафесіі, яна паралельна з асноўнай працай ужо некалькі дзесяцігоддзяў расказвае людзям пра перажытае ёю ў гады вайны. З 2010 г. Валянціна Фёдараўна з’яўляецца старшынёй мінскай суполкі былых вязняў лагера Азарычы.  

Прыватны архіў сям’і Шышло 

Дудэрштат (ФРГ), жнівень 2017 г. В. Ф. Шышло разам з іншымі сведкамі Азарыцкіх лагераў падчас візіту на запрашэнне арганізацыі «Максіміліян-Кольбэ-Верк».

Прыватны архіў сям’і Шышло

Дудэрштат (ФРГ), жнівень 2017 г. В. Ф. Шышло разам з іншымі сведкамі Азарыцкіх лагераў падчас візіту на запрашэнне арганізацыі «Максіміліян-Кольбэ-Верк».

Прыватны архіў сям’і Шышло

Артур Хардэр
1910–1964

Артур Хардэр, каля 1942 г.

Федэральны архіў (BArch R9361-III/66590)

Гэты тэкст быў падрыхтаваны Інстытутам гісторыі горада ў Франкфурце

Артур Хардэр, народжаны ў 1910 г. у Франкфурце, з верасня па лістапад 1943 г. кіраваў спецпадраздзяленнем «Зондэркаманда 1005–Цэнтр», якое адказвала за ліквідацыю слядоў злачынстваў у Малым Трасцянцы. У гэты перыяд ён таксама ўдзельнічаў у забойствах яўрэйскіх і «рускіх» зняволеных, накіраваных выконваць работы для зондэркаманды. У лістападзе 1943 г. ён арганізаваў на загад Галоўнага ўпраўлення імперскай бяспекі пакаранне смерцю трох вязняў-яўрэяў: людзей спалілі жыўцом.

Большасць службоўцаў зондэркаманды запомнілі Артура Хардэра як моцнага рослага мужчыну з гучным голасам, чые паводзіны вылучаліся жорсткасцю. Паводле расказаў, ва ўрочышчы Благаўшчына ён са словамі «Дайце я пагляджу на фігуры!» (фігурамі ён называў як трупы, так і работнікаў-вязняў) залазіў на груду мёртвых цел і падганяў вязняў ударамі бізуна або дручка, каб яны працавалі хутчэй.

Скончыўшы няпоўную сярэднюю школу і прайшоўшы практычнае навучанне ў сферы гандлю, Артур Хардэр спачатку працаваў службоўцам, але ўжо ў 1929 г. уступіў у нацысцкую партыю і стаў штурмавіком СА, а ў 1930 г. — сябрам СС. З 1938 г. ён уваходзіў у склад службы бяспекі рэйхсфюрара СС. У 1942 г. Хардэра прызвалі ў войскі СС, і ў 1944 г. яму надалі званне гаўптштурмфюрара.  

У маі 1945 г. Артур Хардэр трапіў у палон да брытанскіх войскаў, потым яго перадалі амерыканцам. Як службоўца СС яго адправілі ў лагер для інтэрніраваных у Дармштаце. Судовая камісія па дэнацыфікацыі пастановай ад 2 ліпеня 1948 г. прызнала яго «нязначна вінаватым» і прысудзіла да двух гадоў зняволення ўмоўна і выплаты кампенсацыі ў памеры 200 рэйхсмарак. 

Вярнуўшыся ў Франкфурт, Хардэр пасяліўся ў раёне Экенхайм, працаваў службоўцам у аўтафірме «Круп Фарцойге». У 1950-х гг. пракуратура Франкфурта завяла на яго справу па абвінавачанні ў выкананні антысеміцкіх песень на сустрэчы «Суполкі дапамогі былым сябрам СС» у адной франкфурцкай кавярні. У час следства Хардэр напаў на сведку пракуратуры, нанёс яму сур’ёзную траўму і быў прысуджаны судом да двух месяцаў зняволення ўмоўна. 

У 1963 г. Зямельны суд Кобленца прызнаў Хардэра вінаватым у забойстве трох яўрэяў, спаленых ім у лістападзе 1943 г., і прысудзіў да трох гадоў і шасці месяцаў турмы строгага рэжыму. Гэты прысуд быў скасаваны вярхоўным судом ФРГ. Артур Хардэр памёр у Франкфурце 3 лютага 1964 г.

«Я быў салдатам, камандаваў ротай і, не маючы палітычнай дальнабачнасці, не мог не верыць, што мы выйграем вайну. Аб зверствах і злачынствах, якія здзяйснялі СС, мне нічога не вядома, і ў час вайны я ні пра што такое таксама не чуў». 

Артур Хардэр пра сваю службу ў войсках СС (Галоўны дзяржаўны архіў зямлі Гесэн, Вісбадэн, справа Артура Хардэра ў камісіі па дэнацыфікацыі (Abt. 520/Da Z Nr. 517804))

На гэтым сайце выкарыстоўваюцца розныя файлы cookie. Мы выкарыстоўваем файлы cookie для персаналізацыі кантэнту, прадастаўлення функцый сацыяльных сетак і аналізу наведвальнасці нашага сайта. Некаторыя файлы cookie размяшчаюцца трэцімі асобамі, якія з'яўляюцца на нашых старонках. Больш падрабязную інфармацыю і варыянты выбару вы знойдзеце ў нашай заяве аб канфідэнцыяльнасці і ў наладах выкарыстання файлаў. .

Прыняць Змяніць